ยกเสาเอก เสาโท เป็นพิธีกรรมอย่างหนึ่งในการปลูกสร้างบ้านใหม่ตั้งแต่สมัยโบราณ

ในสมัยนั้นหนุ่มสาวที่จะแต่งงานออกเรือน ต้องสร้างบ้านใหม่ เพื่อที่จะเป็นการสร้างครอบครัวของตัวเอง บ้านในสมัยโบราณของคนไทยทางภาคกลาง  จะเป็นบ้านยกพื้นสูง เนื่องจากเป็นที่ลุ่มต่ำ  เวลาหน้าฝนถ้าบ้านไม่สูงพอ  น้ำจะท่วมบ้านทำให้เกิดการเสียหายมาก  เมื่อลักษณะของภูมิประเทศเป็นที่ราบลุ่ม การสร้างบ้านก็ต้องเป็นบ้านยกพื้นสูง ก่อนที่จะสร้างบ้านใหม่นั้น จะต้องมีการเตรียมเสาที่จะนำมาใช้เป็นเสาบ้าน  

จะต้องมีลำต้นที่ใหญ่ เป็นไม้เนื้อแข็ง และมีลำต้นตรง ไม่คดงอในสมัยโบราณเวลาที่จะหาเสามาสักต้น เขาจะเข้าไปตัดต้นไม้ที่ต้องการมาทำเสาบ้านนั้น จากในป่า มีการเซ่นสรวงผีสาง นางไม้ เจ้าป่า เจ้าเขา เพื่อที่จะขอต้นไม้ออกจากป่ามาทำเสาเรือนกันในสมัยโบราณนั้น บ้านเมืองเรามีป่าไม้จำนวนมาก การเข้าไปตัดไม้มาทำเสาเรือนไม่ใช่เรื่องยาก เมื่อได้เสามาครบพอกับจำนวนที่ได้กำหนดไว้แล้ว ก่อนวันที่จะทำพิธียกเสาเอก เสาโทนั้น ทางเจ้าของบ้านจะมีการจ้างวานอาจารย์ที่มีความรู้ ในเรื่องการทำพิธียกเสาเอก เสาโท มาทำพิธีให้ เพราะว่าก่อนที่จะถึงวันมงคลทำพิธีนั้น จะต้องมีการกำหนดตำแหน่งของหลุมที่จะนำเอาเสาเอก เสาโทลงไปให้ตรงกับตำแห่นงท้องนาค

ในวิชายกเสาเอก เสาโทตามแบบโบราณ อาจารย์ผู้เป็นเจ้าพิธีต้องเป็นผู้ตรวจดูให้ถี่ถ้วน ว่าได้ทำพิธีในเดือนอะไร ต้องยกเสาเอก เสาโทปักลงไปที่ตำแหนงไหนของตัวบ้านที่เป็นท้องนาค ในวิชาการยกเสาเอก เสาโท เมื่ออาจารย์ผู้ทำพิธีได้กำหนดตำแหน่งที่จะทำการยกเสาเอก เสาโทแล้ว  ก่อนจะยกเสาหนึ่งวัน ก็ต้องนำเสาเอก เสาโทนั้นมาทำพิธีกรรมต่างๆตามแบบโบราณ  เพื่อจะให้ผู้ที่จะเข้ามาอยู่ในบ้านหลังนี้ได้มีความสุข ความเจริญในวันข้างหน้าต่อไป                                                 

 พิธียกเสาเอก เสาโท ช่วงเช้าวันทำพิธี อาจารย์ผู้ทำพิธีจะต้องมีพิธีบวงบวงสรวง เจ้าที่ เจ้าทาง ตรงที่จะปลูกบ้าน 

     เพื่อเป็นการบอกกล่าวและขอขมาลาโทษ ในสิ่งที่ได้ทำล่วงเกิน หรือทำอะไรผิดพลาดพลั้งไป เมื่อทำพิธีบวงสรวงเสร็จเรียบร้อยแล้ว ในช่วงนี้ต้องดูให้ดีๆ  เพราะตอนยกเสาเอก เสาโทนั้น จะต้องให้ตรงกับ ฤกษ์ที่กำหนดไว้ ในการยกเสาเอกเสาโท อย่าให้เกินฤกษ์ที่กำหนดไว้อย่างเด็ดขาด 

ความหมายของ เสาเอกเปรียบเหมือนผู้ชาย หรือ ผู้นำครอบครัว ความหมายของเสาโทเปรียบเหมือนกับผู้หญิง ที่คอยดูแลบ้านช่อง ห้องหอ ถ้าพูดในหลักฮวงจุ้ยแล้ว ก็เปรียบเหมือน หยิน และ หยาง หยิน คือ ผู้หญิง ส่วนหยาง คือ ผู้ชาย ไม่ว่าจะชาติใด ภาษาใด หญิงและชายก็เป็นของคู่กัน  ถ้าขาดสิ่งใดสิ่งหนึ่งแล้ว ทุกอย่างก็จะไม่สมบูรณ์  เมื่อทำพิธียกเสาเอก เสาโทเรียบร้อยแล้ว และทำการปลูกบ้านจนเสร็จเรียบร้อย

พิธีขึ้นบ้านใหม่ การขึ้นบ้านใหม่นี้ ต้องหาฤกษ์ยามที่เป็นมงคล อย่างแรก เมื่อถึงฤกษ์ที่จะทำการขึ้นบ้านใหม่ เราจะให้ผู้ใหญ่ที่เรานับถือ ทำการยกพระพุทธรูปเดินนำหน้า เข้าไปในบ้านก่อนเป็นอันดับแรก ( แสดงถึงการอยู่อย่างร่มเย็นเป็นสุข ) ต่อจากนั้น ก็จะให้คนยกข้าวสาร อาหารแห้ง ผลไม้ อาหารของกินทั้งของคาวของหวาน น้ำท่าเดินตามเข้าไป (หมายถึงการมีกินอย่างอุดมสมบูรณ์ไม่มีขาด) หลังจากนั้นให้ยกเอาผ้าแพร ผ้าไหม ผ้าใหม่ๆที่ยังไม่เคยใส่เดินตามเข้าไป ( หมายถึงผู้ที่อยู่ที่นี่ จะมีเครื่องนุ่งห่มสวยสดงดงาม มีสง่าราศี )

ต่อจากนั้นก็  ยกเอาแก้วแหวน เงิน ทอง ต่างๆ เดินตามเข้าไปเป็นการปิดขบวน ( หมายถึงการที่ได้เข้ามาอยู่บ้านหลังนี้แล้วก็จะมีแต่ความร่ำรวยถาวรตลอดไป ) เป็นเสร็จพิธี ยกเสาเอก เสาโท ปลูกบ้าน และขึ้นบ้านใหม่

ยกเสาเอก เสาโท เป็นพิธีกรรมอย่างหนึ่ง ในการปลูกสร้างบ้านใหม่ตั้งแต่สมัยโบราณ ในสมัยนั้นหนุ่มสาวที่จะแต่งงานออกเรือน ต้องสร้างบ้านใหม่ เพื่อที่จะเป็นการสร้างครอบครัวของตัวเอง บ้านในสมัยโบราณของคนไทยทางภาคกลาง  จะเป็นบ้านยกพื้นสูง เนื่องจากเป็นที่ลุ่มต่ำ  เวลาหน้าฝนถ้าบ้านไม่สูงพอ  น้ำจะท่วมบ้านทำให้เกิดการเสียหายมาก  เมื่อลักษณะของภูมิประเทศเป็นที่ราบลุ่ม  การสร้างบ้านก็ต้องเป็นบ้านยกพื้นสูง ก่อนที่จะสร้างบ้านใหม่นั้น

จะต้องมีการเตรียมเสาที่จะนำมาใช้เป็นเสาบ้าน  จะต้องมีลำต้นที่ใหญ่ เป็นไม้เนื้อแข็ง และมีลำต้นตรง ไม่คดงอในสมัยโบราณเวลาที่จะหาเสามาสักต้น

เขาจะเข้าไปตัดต้นไม้ที่ต้องการมาทำเสาบ้านนั้น จากในป่า มีการเซ่นสรวงผีสาง นางไม้ เจ้าป่า เจ้าเขา เพื่อที่จะขอต้นไม้ออกจากป่ามาทำเสาเรือนกัน ในสมัยโบราณนั้น บ้านเมืองเรามีป่าไม้จำนวนมาก การเข้าไปตัดไม้มาทำเสาเรือนไม่ใช่เรื่องยาก เมื่อได้เสามาครบพอกับจำนวนที่ได้กำหนดไว้แล้ว ก่อนวันที่จะทำพิธียกเสาเอก เสาโทนั้น ทางเจ้าของบ้านจะมีการจ้างวานอาจารย์ที่มีความรู้ ในเรื่องการทำพิธียกเสาเอก เสาโท มาทำพิธีให้

เพราะว่าก่อนที่จะถึงวันมงคลทำพิธีนั้น จะต้องมีการกำหนดตำแหน่งของหลุมที่จะนำเอาเสาเอก เสาโทลงไปให้ตรงกับตำแห่นงท้องนาค ในวิชายกเสาเอก เสาโทตามแบบโบราณ อาจารย์ผู้เป็นเจ้าพิธีต้องเป็นผู้ตรวจดูให้ถี่ถ้วน ว่าได้ทำพิธีในเดือนอะไร ต้องยกเสาเอก เสาโทปักลงไปที่ตำแหนงไหนของตัวบ้านที่เป็นท้องนาค ในวิชาการยกเสาเอก เสาโท เมื่ออาจารย์ผู้ทำพิธีได้กำหนดตำแหน่งที่จะทำการยกเสาเอก เสาโทแล้ว  ก่อนจะยกเสาหนึ่งวัน ก็ต้องนำเสาเอก เสาโทนั้นมาทำพิธีกรรมต่างๆตามแบบโบราณ  เพื่อจะให้ผู้ที่จะเข้ามาอยู่ในบ้านหลังนี้ได้มีความสุข ความเจริญในวันข้างหน้าต่อไป  

เช้าวันทำพิธียกเสาเอก เสาโท อาจารย์ผู้ทำพิธีจะต้องมีพิธีบวงบวงสรวง เจ้าที่ เจ้าทาง ตรงที่จะปลูกบ้านนั้นๆ เพื่อเป็นการบอกกล่าวและขอขมาลาโทษ ในสิ่งที่ได้ทำล่วงเกิน หรือทำอะไรผิดพลาดพลั้งไป เมื่อทำพิธีบวงสรวงเสร็จเรียบร้อยแล้ว ในช่วงนี้ต้องดูให้ดีๆ  เพราะตอนยกเสาเอก เสาโทนั้น จะต้องให้ตรงกับ ฤกษ์ที่กำหนดไว้ ในการยกเสาเอกเสาโท อย่าให้เกินฤกษ์ที่กำหนดไว้อย่างเด็ดขาด